→ Jak chronić Twoje jezioro?
Jezioro należy chronić jako jezioro (akwen wodny) w powiązaniu z otoczeniem – zlewnia bezpośrednia. Jezioro można właściwie chronić tylko w powiązaniu z ochroną zlewni bezpośredniej. W pierwszej kolejności należy wyeliminować lub zminimalizować dostawę zanieczyszczeń do jeziora: zanieczyszczenia obszarowe (spływy zanieczyszczeń ze zlewni jeziora), zanieczyszczenia punktowe (zrzuty ścieków przemysłowych, bytowych).
→ Jakie akty prawne regulują w Polsce ochronę i użytkowanie jezior?
- Ramowa Dyrektywa Wodna (Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej);
- Ustawa z dnia 20 lipca 2017 roku Prawo Wodne (Dz. U. z 2023 r. poz. 1478, 1688, 1890, 1963, 2029);
- Plan gospodarowania wodami na obszarze dorzecza Wisły, przyjęte Rozporządzeniem Ministra Infrastruktury z dnia 4 listopada 2022 r. (Dz. U. z 2023 r. poz. 300).
→ Kto jest odpowiedzialny za stan wód w Polsce na poziomie lokalnym, regionalnym i centralnym?
Poziom lokalny
Na poziomie lokalnym za stan wód odpowiedzialne są częściowo jednostki samorządu terytorialnego: prezydent miasta, burmistrz, wójt gminy, starosta. W każdym z samorządów tworzy się odpowiednie Wydziały Ochrony Środowiska.
Poziom regionalny
Na poziomie regionalnym wyznaczono 11 Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej (RZGW) z siedzibami w Białymstoku, Bydgoszczy, Gdańsku, Gliwicach, Krakowie, Lublinie, Poznaniu, Rzeszowie, Szczecinie, Warszawie i Wrocławiu. Podział RZGW nie pokrywa się z listą województw w Polsce. W strukturze każdego Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej znajdują się Zarządy Zlewni np. w RZGW Gdańsk są następujące terytorialnie Zarządy Zlewni: Zarząd Zlewni w Chojnicach, Zarząd Zlewni w Elblągu, Zarząd Zlewni w Gdańsku, Zarząd Zlewni w Tczewie i Zarząd Zlewni w Toruniu (https://wodypolskie.bip.gov.pl/zarzady-zlewni-rzgw-w-gdansku/rzgw-w-gdansku-zarzady-zlewni.html ).
Poziom centralny
Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie https://www.gov.pl/web/wody-polskie/ są centralną jednostką zajmującą się gospodarką wodną i ochroną wód.
→ Gdzie szukać informacji dotyczących Twojego jeziora? Jakich informacji szukać? Jak uzyskać dostęp do informacji o Twoim jeziorze?
Podstawowych informacji naukowych dotyczących jeziora można znaleźć w Atlasie jezior Polski (Jańczak 1997) praca w 3 tomach obejmująca większość jezior w Polsce oraz w Katalogu jezior Polski (Choiński 2006, Wydawnictwo UAM).
Ponadto, informacje o jeziorach można znaleźć na portalach mapowych: Geoportal https://mapy.geoportal.gov.pl/imap/; Hydroportal, w zakładce Plany gospodarowania wodami https://wody.isok.gov.pl/imap_kzgw/. Jeśli planujesz uzgodnić lub sprawę dotycząca Twojego jeziora należy udać się do właściwego terytorialnie Zarządu Zlewni. W przypadku Jeziora Tuchomskiego jest to Zarząd Zlewni w Gdańsku.
W przypadku potrzeby szczegółowych danych o stanie ekologicznym jeziora należy zawnioskować o informację publiczną do Głównego Inspektora Ochrony Środowiska https://wody.gios.gov.pl.
→ Jak monitorować stan wód Twojego jeziora? Kiedy się niepokoić? Kiedy bić na alarm? Kiedy się cieszyć?
Monitoring elementów biologicznych stanowi podstawę dla określenia stanu ekologicznego jezior. Pierwszą grupą wskaźników są elementy biologiczne. Elementy biologiczne monitorowane w jednolitych częściach wód powierzchniowych jeziornych to m. in. fitoplankton, chlorofil „a”, fitobentos, makrofity, makrobezkręgowce bentosowe oraz ichtiofauna. Fitoplankton oraz chlorofil „a” stanowią elementy biologiczne badane z najwyższą częstotliwością – od 4 do 6 razy w ciągu roku (GIOŚ). Na elementy fizykochemiczne składa się sześć grup wskaźników charakteryzujących konkretne stany, warunki i rodzaje zanieczyszczenia. Archiwalne i aktualne dane z monitoringu jezior są dostępne na Portalu jakości wód powierzchniowych https://wody.gios.gov.pl/pjwp/publication/367.
Szczegółowe i profesjonalne metodyki monitoringu jezior można znaleźć pod linkiem https://wody.gios.gov.pl/pjwp/methodologies/, w tym kompleksowy i aktualny podręcznik do monitoringu elementów wód powierzchniowych.
→ Jak i kiedy monitorować stan linii brzegowej Twojego jeziora?
Stan linii brzegowej można monitorować w dowolnym momencie o każdej porze roku. Przez cały rok można monitorować przekształcenia linii brzegowej, wycinki roślinności szuwarowej, wycinki drzew w linii brzegowej czy niezgodne z prawem lokalizowanie obiektów budowlanych lub urządzeń wodnych. Elementy biologiczne, w szczególności roślinność wodną i fitoplankton należy monitorować w sezonie wegetacyjnym (kwiecień-październik).
→ Jaka linia brzegowa jest pożądana i dlaczego?
Najbardziej pożądana linia brzegowa to naturalna linia brzegowa bez oznak przekształceń i antropopresji. Linia brzegowa z naturalną roślinnością szuwarową i pasem drzew, krzewów. Naturalny pas roślinności jest buforem przechwytującym zanieczyszczenia/biogeny.
→ Jaka linia brzegowa negatywnie wpływa na stan wód jeziora oraz bioróżnorodność ekosystemu akwenu i dlaczego?
Linia brzegowa, przekształcona, utwardzona, zabudowana stanowi największe zagrożenie dla ekosystemu jeziornego. Zabudowa i utwardzenia powierzchni, w szczególności na terenach nachylonych uruchamiają się spływy powierzchniowe wód do jeziora. Najkorzystniejsza dla stanu jeziora jest linia brzegowa pokryta zbiorowiskami leśnymi lub łąkowymi użytkowanymi ekstensywnie.
→ Jaki sposób oceny stanu jakościowego wód stosowany jest w Polsce?
W Polsce monitoringiem wód jeziornych jako jednolite części wód powierzchniowych jeziornych zajmuje się Główny Inspektorat Ochrony Środowiska. Informacje o monitoringu jezior są dostępne na stronie https://wody.gios.gov.pl/pjwp/publications/LAKES
Stan ekologiczny jest klasyfikowany zgodnie z zapisami Załącznika V do Ramowej Dyrektywy Wodnej. Na ocenę stanu ekologicznego składa się ocena parametrów, zebranych w trzy grupy: elementy biologiczne, fizykochemiczne i hydromorfologiczne. Zestaw elementów jakości nieco się różni w różnych kategoriach wód. Wyróżnia się 5 klas stanu ekologicznego wód.
→ Gdzie można zbadać jakość wody?
Jakość wody można zbadać w Stacjach Sanitarno-Epidemiologicznych lub w innych akredytowanych Laboratoriach zajmujących się badaniem wód.
→ Jak inicjować działania na rzecz poprawy jakości wód jeziora? Jakie formy wchodzą w grę?
Skuteczne działania na rzecz ochrony wód jeziora należy podejmować w całej zlewni danego jeziora. Punktowa walka z likwidacją zanieczyszczeń może być metodą tylko doraźnie skuteczną. Dbając o poprawę jakości wód jeziora zawsze należy podejmować działania w układzie jezioro-zlewnia. Niezbędna jest współpraca, zarówno na poziomie instytucjonalnym, jak i społecznym. Każdy z nas może się zaangażować w ochronę jezior. Obecnie dla jeziornych jednolitych części wód powierzchniowych jcwp LW proponuje się następujący katalog działań (Zestaw działań podstawowych i uzupełniających dla jcwp, 2022, https://www.apgw.gov.pl ):
- Działania mająca na celu poprawę warunków siedliskowych w strefie brzegowej jezior, w tym także stworzenie strefy ekotonowej i buforowej. Działania te wskazane są do realizacji na brzegu zbiorników, w odległości do 15 m od linii brzegowej i mają na celu optymalizację funkcjonowania strefy buforowej. Prawidłowo zorganizowana strefa pozwala na ograniczenie rozwoju gatunków inwazyjnych oraz zarastania jeziora.
- Poprawa warunków siedliskowych w strefie litoralnej to działania wskazane do realizacji w strefie litoralnej jezior, mające na celu optymalizację funkcjonowania litoralu pod względem zróżnicowania warunków siedliskowych, w tym ichtiofauny, a także zdolności absorpcji związków biogennych.
- Działania związane poprawą stanu gospodarki wodnościekowej na terenie zlewni jeziornych.
- Działania nastawione na kontrole gospodarowania wodami oraz przeglądy pozwoleń wodnoprawnych.
→ Jak tworzyć zespoły przyrodniczo-krajobrazowe z udziałem jezior?
Ustawa o ochronie przyrody przewiduje wiele form ochrony przyrody takie jak: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, pomniki przyrody i użytki ekologiczne. W województwie pomorskim jedną z powierzchniowych form ochrony przyrody jezior są zespoły przyrodniczo-krajobrazowe. Warto tu wymienić kompleks Jezior Raduńskich i Ostrzyckich, które są objęte zespołem przyrodniczo-krajobrazowym: Rynna Raduńska, Rynna Dąbrowsko-Ostrzycka i Rynna Brodnicko-Kartuska. Zespołami przyrodniczo-krajobrazowymi są fragmenty krajobrazu naturalnego i kulturowego zasługujące na ochronę ze względu na ich walory widokowe lub estetyczne. Ustanowienie pomnika przyrody zespołu przyrodniczo-krajobrazowego następuje w drodze uchwały rady gminy.
→ Jak egzekwować ochronę jeziora? Gdzie zgłaszać nadużycia i nieprawidłowości?
Nielegalne prace najczęściej polegają na pogłębianiu jezior, niszczeniu przybrzeżnej roślinności, wycince trzcinowisk i zadrzewień nadwodnych, budowie pomostów i wykonywaniu umocnień brzegów. Na wszystkie tego typu działania wymagane jest uzyskanie zgody wodnoprawnej. Jeśli prace odbywają bez uzgodnień sprawa kierowana jest do organów ścigania. Egzekwowanie ochrony jeziora należy zgłaszać na poziomie regionalnym do właściwego terytorialnie Zarządu Zlewni działającego przy Wodach Polskich https://www.gov.pl/web/wody-polskie/.
Nadużycia należy zgłaszać do Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska przez formularz dostępny na stronie: https://www.gios.gov.pl/pl/zglos-interwencje-formularz
→ Jaka zabudowa brzegu jezior jest dopuszczalna? Jakie akty prawne regulują tę kwestię?
Zagadnienia zabudowy brzegu wymagają zawsze rozważenia lokalnych uwarunkowań: położenia w obszarach chronionych, charakteru i wielkości zabudowy, odległości od wody, drogi publicznej zapisów w planie zagospodarowania przestrzennego. Zabudowę brzegu jeziora regulują następujące akty prawne:
- Ustawa z dnia 20 lipca 2017 roku Prawo Wodne (Dz. U. z 2023 r. poz. 1478, 1688, 1890, 1963, 2029);
- Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane;
- Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym;
- Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody.
→ Gdzie szukać sojuszników? Jakie instytucje mogą być Twoim sojusznikiem?
Sojuszników należy szukać w pierwszej kolejności we własnym środowisku gdzie zlokalizowane jest dane jezioro. Ponadto, sojusznikami mogą być Stowarzyszenia, Fundacje o zasięgu lokalnym lub ogólnopolskim, które w swojej działalności statutowej zajmują się ochroną wód i ochroną środowiska naturalnego i przyrody.
Instytucje, które mogą być Twoim sojusznikiem:
- Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie;
- Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska;
- Lasy Państwowe.
→ Jak i gdzie uzyskać informacje o sprawach dotyczących ochrony jezior podobnych do naszych, które toczą się w Polsce?
W Polsce od kilku dekad przeprowadzono wiele programów ochrony jezior, w tym programów polegających na rekultywacji jezior.
Kompleksowa rekultywacja jezior kartuskich: Mielenko, Karczemne, Klasztorne Małe i Klasztorne Duże w Kartuzach https://kartuskiejeziora.pl/
Fundacja Ochrony Wielkich Jezior Mazurskich w Giżycku https://jeziora.com.pl/.
→ Jak śledzić informacje o polskiej i europejskiej polityce w zakresie ochrony i użytkowania jezior?
Informacje o europejskim stanie i polityce w zakresie ochrony jezior można znaleźć na stronie Europejskiej Agencji Środowiska https://www.eea.europa.eu/pl . Na stronie można wybrać zakładkę dotyczącą danego kraju EU. Szczegółowe informacje i raporty możemy śledzić na stronie WISE – Freshwater Information System For Europe https://water.europa.eu/freshwater
oprac. dr Rafał Chmara